Ik hoor geen kleur - een podcast over hoe Zwarte muziek wordt witgewassen

Medardo de Marchena, rechts op de foto.

Tula Lezing 2024 - ‘Medardo de Marchena, een luis in de pels van het koloniale gezag’. Margo Groenewoud is de keynote-spreker van de Tula Lezing op 17 augustus 2024. Groenewoud is een sociaal- historisch onderzoeker met expertise in sociale, culturele en intellectuele Caribische geschiedenis, erfgoed en digital humanities.

 

Tekst van lezing Margo Groenewoud

Wat kunnen we eigenlijk met Medardo de Marchena? En was hij inderdaad misschien slechts een 'luis in de pels'? Hoe gaan we daarmee om?

Het belang van context

Wat ik vandaag ga doen is natuurlijk iets vertellen over Medardo de Marchena. En ik doe dat zoals wij historici dat doen, hè? Wij houden erg van context, dus ik plaats hem in de tijd waarin hij leefde. Daarna wil ik natuurlijk wat details delen over zijn leven. Maar ik wil dat niet doen zonder eerst ook een aantal andere dingen met u te delen.

De maatschappelijke rehabilitatie van Tula

Nog even over Tula, want ik gaf net al aan: het is vrij vanzelfsprekend om hem een held te vinden. En ik denk dat het over het algemeen makkelijker is om iemand uit een ver verleden als held te zien dan iemand die je zelf kent. We kennen het allemaal wel, dat fenomeen. Bijvoorbeeld iemand die protesteert tegen de stranden op Curaçao. De eerste dag is het een geweldige held; de social media ontploffen. De tweede dag gaat dat nog een tijdje zo door. Maar op de derde dag zie je dat iedereen zich een beetje gaat terugtrekken. Zo gaat dat met de mensen die we kennen.

Ik vertel dit omdat er ook voor Tula een hele aanloop is geweest. Ja, hij is gerehabiliteerd, maar dat komt niet uit de lucht vallen; daar is heel veel aan voorafgegaan. En wat er aan voorafging, is iets maatschappelijks, namelijk dat de samenleving zelf voor hem, voor zijn verhaal, voor zijn relevantie is gaan staan. Links ziet u de presentatie van een tekening, gemaakt door Pierre Lauffer. We hoorden al over hem voor de 'Jolly Fellow', een soort jeugdvereniging in 1952. Het wordt onthuld door dokter Moises Da Costa Gomez. En, zoals Bennie de Heiligers in de biografie van Pierre Lauffer vertelt, kwam er heel veel commotie hierna. Pas in de jaren ’70 ontstond er in de samenleving veel meer aandacht voor Tula, onder andere door het toneelstuk, maar ook door heel veel andere dingen.

Dat is relevant om vandaag mee te nemen. Want natuurlijk gaan we ook kijken naar Medardo de Marchena. En hoe verloopt dat traject als zoveel mensen aangeven: "Ik ken hem eigenlijk helemaal niet." Waar staan we dan eigenlijk?

Voor mij begon de kennis over De Marchena uiteraard met het werk van Aart Broek. Aart heeft onder andere in zijn proefschrift – en ik denk het meest bekend in deze zeer waardevolle bundel – uitvoerig stilgestaan bij meerdere helden, mensen die zich kritisch uitspraken, met name in de jaren ’30. Hij heeft ook het verhaal van Medardo de Marchena in dit boek weergegeven.

Het ontdekken van Medardo de Marchena

Iets anders wat voor mij heel belangrijk was, en dat wil ik ook met u delen, is dat ik deze envelop kreeg – ik heb hem nog precies zoals ik hem kreeg. Dat zegt wel iets. Ik kreeg het van Helma Maduro, misschien kent u haar wel van de Vrienden van het Archief op Curaçao. Zij gaf mij alle archiefstukken gekopieerd in een envelop. Als historicus wil je dat graag: de primaire bron. En waarom deed ze dat? Omdat – en dan heb ik het over nog niet eens tien jaar geleden – dit materiaal niet beschikbaar was. Dat heeft heel veel redenen, maar het zegt wel iets. Ik moest het dus doen met kopietjes. En dat zegt ook iets over, natuurlijk, onderzoek doen op het eiland. Er gaat nu wel heel veel beter, maar zo begon voor mij het leren kennen van Medardo de Marchena.

Curaçao rond de geboortejaar van Medardo de Marchena, 1899

En laten we dan nu gaan naar het leven van Medardo. Geboren – het werd al gezegd – in 1899. Hoe zag Curaçao er eigenlijk uit rond de eeuwwisseling? Nou, dit was het. Natuurlijk niet alles, maar u ziet hier: de foto is genomen vanaf een plek die nu niet meer zo kaal is. Dit is de tijd van vóór de raffinaderij. Dat wil niet zeggen dat er niets gebeurde; de scheepvaart en handel, bijvoorbeeld die van de familie De Mara, waren juist heel bloeiend. Dit zorgde voor ontzettend veel contacten in de regio. Er was handel, en u ziet ook niet alleen witte mensen in de stad; dit was al een vrij gemengde situatie. Ook belangrijk is dat er al in deze jaren de eerste stakingen plaatsvonden.

Wat gebeurde er met een staking? Die werd direct gebroken. Heel eenvoudig en waanzinnig handig als je in het Caribisch gebied een onderneming hebt: je haalt mensen weg en haalt mensen van een ander eiland, zoals St. Thomas of Venezuela, die het werk doen. Zij komen immers niet in protest tegen het lage salaris. Dat gebeurde al in 1913, 1918 en later bij de grote havenstaking van 1922. Die hele situatie met de spanning rond arbeidskrachten nam natuurlijk een heel andere vorm aan toen de raffinaderij kwam in 1918. U ziet hier een nog heel maagdelijk Curaçao op de achtergrond van het Schottegat.

De impact van de komst van de raffinaderij

Om even een beeld te geven van wat dit betekende voor het eiland: er kwam een raffinaderij, en de bevolking groeide tussen 1918 en 1954 van 30.000 mensen naar 160.000 mensen. Voor Rotterdam duurde dat van 1639 – ik ga u niet ondervragen – tot 1872. Het Maritiem Museum hier geeft een prachtige tijdlijn van de ontwikkeling van de stad, maar hier hebben we het over een eiland van 60 kilometer breed en 5 kilometer lang. Er gebeurde dus ontzettend veel: een enorme bevolkingsgroei en een enorme druk op de arbeidspopulatie. Die bevolkingstoename kwam door arbeidsmigranten.

Het is belangrijk om te onderkennen dat juist de Afrikaanse bevolking – en daar gaat mijn proefschrift over – systematisch op afstand werd gehouden, zolang en zo goed als het maar ging, van dit soort moderniteit. We hebben het over een groep die op dat moment, bij de komst van de raffinaderij, zo’n 85 tot 90% van de bevolking uitmaakte. In potentie vormde zij dus een heel gevaarlijk blok. Dit even als historische context.

Ik noemde net al de havenstaking. In de havenstakingen zien we voor het eerst dat er langer wordt volgehouden. Ook hier is een prachtig toneelstuk over gemaakt, over de held  Chacuto. Chacuto is één van die mensen waarvan duidelijk is dat hij niet zomaar in zijn eentje bedacht dat het een goed idee was om niet te zwichten, maar om echt te blijven vechten. Die ideeën kwamen van buiten. Zoals ik net al liet zien, zorgde de scheepvaart en de beweging van migranten voor een dynamische situatie. Maar er was ook een andere beweging: het vertrek van mensen. Dat wordt nog weleens onderschat.

Ik wilde dit plaatje ook nog even met u delen om het snelle, kosmopolitische karakter van Curaçao te laten zien. De explosie van welvaart in een paar decennia tijd bracht natuurlijk heel veel belangen met zich mee, vooral voor mensen met geld. Het is leuk om te zien hoe iedereen die Curaçao kent hier wijst naar alle mooie plekjes – ik snap het helemaal. Dit zijn prachtige beelden. Maar achter die mooie beelden zit een realiteit die heel complex was. Hier gingen mensen werken die heel goed wisten dat ze werden uitgebuit, en dat er racisme was. Maar wat doe je als je monden te voeden hebt? De samenleving werd heel complex, en daarin speelde de mobiliteit in het Caribisch gebied een belangrijke rol.

U ziet hier de bovenwinden en de benedenwinden, aanvankelijk alleen op Curaçao, en tien jaar later ook op Aruba. U ziet de aanleg van het Panamakanaal en de suikerindustrie van Cuba en Santo Domingo. En ik kan simpelweg zeggen: iedereen ging overal naartoe. Het beeld dat in geschiedenisboeken staat van opa die zo verantwoordelijk was, naar Cuba ging en met een zakje geld thuiskwam zodat hij goed voor zijn kinderen kon zorgen, is niet het hele verhaal. Heel veel mensen gingen weg en kwamen niet meer terug. En dat was niet altijd omdat de arbeid zoveel makkelijker was, maar ook omdat ze gewoon weg wilden zijn.

Sociale spanningen

En niet onbelangrijk: u ziet ook de scheepvaart en de enorme bedrijvigheid. Ja, u ziet het hier overal. De locatie had niet mooier gekozen kunnen worden, ook met name richting New York, waar in deze tijd natuurlijk heel veel gebeurde. Meerdere keren is ook aan mij gevraagd – en ook vanochtend al genoemd: “Er moeten meer radicalen zijn. Heb je een lijstje, Margot?” Nou, dat heb ik niet. Maar als ik goed nadenk, kan ik wel een paar namen noemen, zoals Felix Duto. Ik denk dat het radicalisme toen erg werd ingegeven door de beslissing om weg te gaan. Het onderzoek dat ik nu doe, plaatst radicalen in deze boeken. En ik had nog veel andere werken kunnen tonen.

Wat er gebeurde, was dat mensen terechtkwamen op plekken waar het gedachtegoed van bijvoorbeeld Marcus Garvey heel bekend was, zoals in New York. Ook het socialisme en communisme speelde een rol, met figuren als Otto Huiswoud, die al genoemd werd. Zij gingen op in die gemeenschappen, en op het moment dat zij opgingen in die gemeenschappen, deed dat paspoort er niet zoveel meer toe. Ze werden zich bewust van een andere identiteit en andere factoren die hen bonden, namelijk het Afro-Caribisch zijn.

Hier zet ik nog even een paar publicaties op een rij. Otto Huiswoud is al genoemd. Hij was, naar mijn idee, de eerste die in deze tijd van modernisering kritisch publiceerde in de internationale pers. Ook Medardo de Marchena begon in 1929 – Jean heeft daar al prachtig over verteld. Ik denk dat hij al betrokken was bij een eerdere publicatie, daar kom ik straks op terug. Anton de Kom hoort hier ook bij. Dit geeft even de context waarin Medardo de Marchena, naar mijn idee, ook thuishoort.

Dan kom ik echt bij de persoon zelf. Ik ben heel blij, Song, dat jij al veel hebt verteld; we hadden het niet beter op elkaar kunnen laten aansluiten. Ik ben ook echt dankbaar dat we dit samen doen. Jij hebt al verteld over zijn ouders. Geboren in 1899 en wat er op een gegeven moment gebeurt, is heel interessant: hij heeft een band met zijn vader, alhoewel zijn vader vanaf 1906, na de dood van zijn moeder, in Cuba leeft en werkt. Er is een sterke band en dat blijkt ook uit de erkenning van vaderschap, eerst in Havana en daarna op Curaçao.

De eerste publicaties van Medardo de Marchena

In 1919 gaat hij naar New York en ontmoet daar kennelijk ook een Zwitser. Vermoedelijk, via deze band, komt hij in contact met zijn eerste vrouw, Vivienne of Vivien Hauser. Rechts ziet u mij; ik kon het niet laten om deze foto te gebruiken. Voor mensen die geschiedenis studeren – ik weet dat hier een aantal studenten aanwezig zijn of het overwegen – is er niets zo mooi als de historische sensatie: om op de plek te staan waar iemand heeft gewoond of iets heeft gedaan. Dit is dus dat gebouw, het staat er nog. Hier woonde zijn vriend en hier ging hij naartoe.

Hij was dus duidelijk ook in Brooklyn, waar de familie van zijn aanstaande vrouw woonde. Zoals hij zelf ook schrijft in Educando, was hij ook in Harlem. In Harlem gebeurde het, hè? De Harlem Renaissance, waar heel veel gebeurde op het gebied van bewustwording. Daar was ook de hoofdvestiging van de Universal Negro Improvement Association (UNIA), de beweging van Marcus Garvey.

Exact een jaar nadat Medardo de Marchena aankomt op Ellis Island, vindt daar een massaal congres plaats, meerdere dagen lang, met een mars. Je mocht er zijn en je laten zien! Ik zie veel linken met de Pride: het belang van zichtbaar zijn.

Betrokkenheid bij de beweging van Marcus Garvey

Marcus Garvey had vanaf 1913, vanuit Jamaica, en vanaf 1916, vanuit New York, een massale beweging opgezet met afdelingen in alle havensteden en op alle eilanden. Er was een krant, The Negro World, die binnen enkele jaren een bereik van 6 miljoen lezers had. Ik hoef eigenlijk niet eens te zeggen dat dit een enorm gevaar vormde voor het establishment.

U ziet hier links een foto van Marcus Garvey. In 1921 verschijnt deze brief in The Negro World, helaas niet goed leesbaar hier, maar ik wilde de scan toch laten zien. De brief is getranscribeerd, maar voor de context: deze brief, ondertekend door Willem Jaar en verstuurd vanuit Havana, maakt in een enorm publiek van 6 miljoen mensen duidelijk dat er van alles misgaat, ook in de Nederlandse Antillen. Ik zeg “Nederlandse Antillen” als overkoepelende term voor de zes eilanden, ook al bestond dat land toen nog niet, maar u weet waar ik het over heb. In die kolonie ging het ook mis.

Vergist u zich niet in het imago dat Nederland en de Nederlandse koloniën altijd internationaal hebben gehad. Dit was een echt shockerend bericht. Willem Jaar ondertekende het, maar ik las het en herlas het, en op een gegeven moment dacht ik: het kan niet anders; hier zit Medardo de Marchena achter. Het gebruik van Nederlandse woorden, zoals “Hollanders”, de argumenten, de felle toon... Natuurlijk, iemand anders had dat ook kunnen doen, maar alles opgeteld ben ik zijn biografie gaan bekijken. Ik kan het niet hard maken, maar ik heb sterke vermoedens dat hij in Cuba was bij zijn vader, een week voordat deze brief verstuurd werd, bij een rally – een grote lezing van Marcus Garvey. Hij ging door het Caribisch gebied om geld op te halen, en ik vermoed dat zij daar hebben gezegd: “We moeten ook over de Nederlandse eilanden schrijven.”

Dit zou betekenen dat Medardo de Marchena veel eerder al een enorm gevaar vormde, maar dat hij zelf ook het gevaar zag en daarom de brief niet zelf heeft ondertekend.

De publicatie van zijn pamflet en de bedreiging voor het koloniale gezag

Als hij dan terugkomt op Curaçao, of zich daar vestigt met zijn eerste vrouw en gezin sticht, is het een tijdje rustig totdat hij zijn pamflet publiceert. U ziet hier een exemplaar in de Mongui Maduro bibliotheek op Curaçao, die beschikt over vrijwel al zijn werk. Dat is heel bijzonder, om de redenen die Jean ook al noemde. Hier ziet u een ander fragment uit een krant, dat maar al te duidelijk maakt wat de bedreiging was: Sie Nos M Uni – "we moeten een blok vormen". Daarin zat een grote bedreiging.

Wat minder bekend is, is dat hij ook een pamflet heeft geschreven waarin hij schrijft over de positie van de vrouw. Dit is net een maand geleden verschenen in een handboek, in een Engelse vertaling getiteld Women and Modern Day Life. Ik heb daar zelf een introductie bij geschreven. Wat daarin opvalt, en dat zie je ook terug in Ignorant en zijn andere geschriften, is dat Medardo niet alleen boos was op de kleine wereld waarin hij leefde; hij was boos vanuit het feit dat zijn ogen waren geopend. Hij had naar de grote wereld gekeken, en hij betrok zijn visie niet alleen op de Afro-Curaçaose bevolking, maar ook op de vrouwen en hun positie.

Eerlijk gezegd, als je dat leest – en familie, ik hoop niet dat ik u kwets – denk je niet: "Wat een ontzettend aardige, lieve man moet dit geweest zijn." Hard, onaardig, bot... Hij zei het zoals het was; hij deed niet aan diplomatie. Maar wat hij hier wel laat zien – en ik heb een stukje uit mijn conclusie meegenomen – is dat hij iets zag wat sociologen pas veel later gingen zien: hoe gevaarlijk het was dat er zoveel scheidingen waren, zoveel sociale uitsluiting op allerlei gebieden, patronen die door modernisering razendsnel groter werden. Ik benoem dat expliciet, omdat hierin een relevantie zit die we ook mee moeten nemen in de vraag hoe we verder gaan.

De vervolging van Medardo de Marchena en zijn "canceling"

Dit verhaal heeft Jean eigenlijk al verteld. In 1940 wordt Medardo opgepakt. U ziet hier een van de foto's die beschikbaar zijn over het kamp waar hij terechtkwam, en het touw waar hij over moest springen. En ook de muziek, de single die is uitgebracht met zijn woorden, maar opnieuw zonder erkenning – tegenwoordig zouden we zeggen: hij werd “gecancelled”.

Ik vond ook een overlijdensbericht uit 1968. Dan denk je: wat was zijn reputatie op het eiland? Hoe wordt hij beschreven door de krant? De katholieke krant schrijft: "Hij was een bekende figuur." En dan denk je: nou ja, dat zal wel. Hij was bekend, want voor zijn pensionering was hij werkzaam bij de overheid als magazijnmeester. 

Zo verdwijnt hij dan voor heel lang in de vergetelheid: een luis in de pels van het koloniale gezag. Er was kritiek op deze titel, en aan de andere kant van de oceaan weet je wie je bent. Een luis… je zou kunnen zeggen, een luis, want de realiteit is dat er geen beweging op gang is gebracht, geen massa is gemobiliseerd. Hij zat in die pels, en je zou kunnen zeggen, ja, in die pels – niet alleen van het koloniale gezag, maar in zekere zin ook van de samenleving. Zijn “gecanceld” worden betrof ook zijn eigen sociale omgeving.

Eerherstel voor Medardo de Marchena: een complexe vraag

Als u aan mij vraagt: verdient Medardo de Marchena eerherstel of rehabilitatie? Ik weet niet of er een gevoelsmatig verschil zit tussen die termen of dat we ze door elkaar mogen gebruiken. Maar als we stil willen staan bij wat we dan met hem doen, dan zou ik vier dingen willen delen.

Het eerste is: eerherstel. Wat mij betreft, ja. Eenvoudig gezegd… hoewel het natuurlijk niet eenvoudig is. Doordat hij als enkeling zo hard is gestraft, als een symbool – hetzelfde wat we gezien hebben bij Anton de Kom, Louis Doedel in Suriname – gebeurde dit op andere plekken ook, maar dat maakt het niet minder erg. Dus ja, maar wel met een grote “maar.” De aanloop die we hebben gehad vanaf de jaren ’50 op Curaçao, het als samenleving leren kennen van Tula en toegroeien naar een plek voor Tula in het onderwijs, dat vraagt tijd. Ik denk dat als we nu “even” eerherstel regelen, het als een squashballetje dood valt; dat er niets is waarin het een plek krijgt. Het land waar we het eigenlijk over hebben, is complexiteit, maar ook ongemak.

Er is een methode, 'Uncomfortable Conversations'. In veel voormalige koloniën wordt op die manier racisme bespreekbaar gemaakt, als “uncomfortable conversations.” Bij die complexiteit horen ook die gesprekken. Iets wat ik verschrikkelijk zou vinden, is als we nu heel simpel over deze zaken denken. Slavernijverleden krijgt tegenwoordig veel aandacht, en dan plakken we heel makkelijk “doorwerking” op van alles en nog wat. Daar zitten echter veel problemen aan vast; daar moet je voor waken. Je moet het niet te plat maken, want dan zou je eigenlijk zeggen: “Wees allemaal Medardo, spreek je uit.” Maar ik denk dat dat niet eerlijk is. Mensen zitten soms in survival mode, slikken veel om het voor hun kinderen beter te maken. Die complexiteit is relevant en brengt ongemak mee.

Dus een eerste stap bij eerherstel is dat we ons bereid verklaren om met dat ongemak om te gaan. En als je zegt: "We willen met elkaar dit soort gesprekken voeren," hebben we dan eigenlijk wel de taal? Ik heb zelf vier jaar sociale rechtvaardigheid gegeven en geworsteld met eerstejaars- en tweedejaarsstudenten over begrippen als micro-agressie, representatie… waarschijnlijk speelt dit voor velen hier. Op die manier leren duiden is heel veel waard.

Een voorbeeld: vijf jaar geleden sprak ik een docent op Bonaire – een makamba – die me lachend zei: “Ach, hier zitten de kinderen helemaal niet met Zwarte Piet. Welnee, ze lachen erom.” Toen vroeg ik hem: “Maar hebben zij de taal om zich te uiten?” Vanuit boosheid verwachten dat je je uitspreekt is makkelijk, maar het vraagt een andere taal. En uiteraard heb ik het niet over grammatica, maar over woorden en begrippen zoals sociale uitsluiting. Hoe ervaar ik dat zelf? We hebben de tijd mee, maar we moeten daar wel aan werken.

Dan kom ik bij mijn laatste punt: de Nederlandse overheid bereidt een onderzoek voor om te kijken hoe helden op de eilanden al dan niet een plaats krijgen in het onderwijs. Prachtig, heel belangrijk en goed. Maar ik zou willen zeggen: kijk niet alleen naar die verzetshelden. Plaats sociale rechtvaardigheid, plaats die taal, plaats die gesprekken in het onderwijs. Dan doen we recht aan Medardo de Marchena. Daarin is hij relevant. Ik ben ontzettend blij dat we nu dit podium hebben gekregen om hopelijk nieuwe stappen te zetten. Dank u wel.

Thanks to Google Gemini

Links

• Video: Reclaiming History Meeting Medardo by Margo Groenewoud
• Na Tula ook rehabilitatie gevraagd voor vrijheidsstrijder Medardo de Marchena 
• Aftermovie Tula Lezing 2023 - Tula, de onsterfelijke rebel - Suzy Römer